Zegar ludowy

Zegar ścienny, tzw. szwarcwaldzki, w drewnianej prostokątnej obudowie; tarcza biała, zwieńczona łukiem nadwieszonym, półkolistym. Godziny oznaczone cyframi rzymskimi. Wskazówki pierwotnie metalowe, obecnie wtórne, tekturowe. W narożnikach tarczy malowane kwiaty stylizowanej tzw. śląskiej róży; w zwieńczeniu łuku miniaturowy obrazek: ruina drewnianej wiejskiej chaty w typie tyrolskim na tle łąki i błękitnego nieba z delikatnymi białymi chmurkami.

W zbiorach Muzeum posiada zaledwie 6 sztuk zegarów o nieznanym pochodzeniu będących pozostałością zbiorów sprzed 1945 roku, z tego dwa są w typie zegarów szwarcwaldzkich: wyżej omawiany oraz zegar z kukułką.

Zegary ludowe tworzono na podstawie zegarów mechanicznych (zwłaszcza wieżowych) napędzanych obciążnikami. Kamienny w początkowym okresie obciążnik, pod wpływem siły przyciągania ziemskiego, poprzez zespół kół, osi i innych elementów, wprawiał w ruch wskazówki zegara.

Twórcy zegarów ludowych chcieli skonstruować mechanizm tani w produkcji i łatwy w obsłudze, który dokładnie odmierzałby czas. Takie zegary tworzono głównie w Szwarcwaldzie, dlatego nazywa się je również szwarcwaldzkimi. Produkowano je z drewna – taniego i łatwo dostępnego materiału. Pierwsze egzemplarze tworzono chałupniczo, a ich odbiorcami była okoliczna ludność; najczęściej trafiały one do chłopskich kuchni. Miały jedną wskazówkę, która pokazywała godziny lub godziny i kwadranse. Stopniowo takie zegary kupowała ludność z dalszych okolic, produkowano je również na zlecenie zakonów (do dziś nazywa się je klasztornymi, były bogatsze w budowie).

Najpopularniejszy typ posiada tarczę w kształcie wydłużonego prostokąta, łukowato wyciętą do góry, zdobioną malowanymi motywami kwiatowymi. Pod wpływem nowych technologii i mód pojawiły się zegary z porcelanową tarczą, zegary biedermeierowskie w kształcie skrzynki z kolumienkami z boku czy zegary ikonowe – obrazy, tylko z cyferblatem. Malowaniem zajmowali się lokalni artyści. Z czasem malarstwo ustąpiło miejsca litografii, kalkomanii czy po prostu malowanemu papierowi.

W typach zegarów szwarcwaldzkich wyróżniają się zegary “kukułki”, gdzie drewniana obudowa przypomina ozdobne domki dla ptaków zdobione motywem liści dębu lub akcesoriami myśliwskimi. Posiadają one specyficzny mechanizm bicia godzin: o każdej pełnej godzinie z górnego otworu domku wyskakuje ptaszek – kukułka

Uważa się, że zegary szwarcwaldzkie pochodzą z pierwszej połowy XVII wieku – ich początek datuje się na rok 1640. Do obecnych czasów nie zachował się ani jeden egzemplarz z tego okresu. Pierwsze wzmianki o produkcji zegarów pochodzą z 1667 roku. Od tego czasu istnieją dowody ich produkcji oraz znane są nazwiska ich twórców. Pierwsza książka o zegarach szwarcwaldzkich, zatytułowana „Historia szwarcwaldzkiej sztuki zegarmistrzowskiej” została wydana we Freiburgu w 1796 roku przez tamtejszego proboszcza – ojca Steuera.

Najstarszym datowanym zegarem ludowym jest zegar z 1706 roku znajdujący się w Franziskaner Museum w Villingen-Schwenningen w Szwarcwaldzie.

W drugiej połowie XIX wieku na terenie Szwarcwaldu ukazały się repliki zegarów, na których zaznaczono rok produkcji 1640. Wykonano wówczas wiele takich egzemplarzy, które według ich twórców – Rudolfa Haasa i jego syna – były wierną kopią oryginałów z 1640 roku. Na tej podstawie można założyć, że w owym czasie istniało przekonanie, iż produkcja zegarów zaczęła się właśnie od tego roku. Nie można również wykluczyć, że pojawili się inni nieznani z nazwiska producenci, którzy wykonywali kopie (falsyfikaty) zegarów z datami wcześniejszymi, by podwyższyć cenę wyrobu.

Pierwotny zegar szwarcwaldzki składał się z trzech drewnianych kół, koleśnika – jako prototypu wahadła i jednej tylko wskazówki. Wskazówka minutowa nastała z końcem XVII w., jednak w zegarach szwarcwaldzkich zastosowano ją dopiero w połowie XVIII stulecia, a zamiast wskazówki minutowej umieszczano poniżej wskazówkę kwadransową.

Dawniejsze zegary szwarcwaldzkie chodziły po jednym nakręceniu tylko 12 godzin. Dopiero gdy wprowadzono krążek i zastosowano cięższy obciążnik, uzyskano rezerwę chodu zegara wynoszącą ponad 24 godziny. Ponieważ wszystkie części wykonywano z drewna, przeto do ich wyrobu używano tylko zwyczajnej piłki, noża i pilnika, Dopiero około roku 1740 zastosowano do zębników pręciki stalowe, tworząc tzw. zazębienie palcowe, a zamiast kolebnika wprowadzono wahadło, które umieszczano przed tarczą. Koła mosiężne wprowadzono około roku 1787. Mechanizm bicia dodano około roku 1730. Dzwonki stosowano tylko szklane, a dopiero później wprowadzono metalowe. Zegary szwarcwaldzkie rozpowszechniły się szeroko, gdyż były tanie i wytrzymałe na trudne warunki pracy w ubogich pomieszczeniach miejskich i wiejskich.

Katarzyna Szafrańska

Dział Etnologii