Ekspozycja muzealna prezentująca najdawniejsze dzieje regionu jeleniogórskiego obejmuje pradzieje oraz okres średniowiecza.
Najstarsze uchwytne archeologicznie ślady pobytu człowieka w Sudetach Zachodnich pochodzą ze schyłkowej epoki lodowcowej, z okresu zwanego w archeologii paleolitem górnym (ok. 40 tys.– – ok. 16 tys. lat temu). Na ok. 30 tys. lat datowane są, prezentowane na wystawie, szczątki kostne zwierząt plejstoceńskich oraz kopie artefaktów kamiennych, odkryte w okresie międzywojennym w jaskiniach góry Połom w Górach Kaczawskich. Uzupełnieniem tej części ekspozycji są pojedyncze kości mamuta (ząb oraz fragment kła).
Młodsza epoka kamienia – neolit (5500–2200 lat p.n.e.) reprezentowana jest na ekspozycji przez trzy zabytki: topór kamienny z Dobkowa koło Świerzawy, siekierę kamienną z okolic Kaczorowa oraz topór kamienny znaleziony na Wzgórzu Krzywoustego w Jeleniej Górze.
Niewiele więcej możemy powiedzieć o osadnictwie w Kotlinie Jeleniogórskiej w epoce brązu (2200–700 lat p.n.e.). Jedynymi zabytkami z tego okresu są pojedyncze siekiery, fragment sztyletu i grot oszczepu wykonane z brązu.
Sytuacja zmienia się we wczesnej epoce żelaza (ok. 700–500 lat p.n.e.). Na okres ten datowane jest bowiem cmentarzysko ciałopalne położone przy ulicy Wincentego Pola w Jeleniej Górze, które było przedmiotem badań archeologicznych w latach 20. i 70. XX wieku. Nekropola składała się z kilkunastu jam grobowych, w których umieszczono naczynia gliniane zawierające spalone szczątki ludzkie (popielnice) oraz mniejsze naczynia, tzw. przystawki. Przykładową rekonstrukcję grobu popielnicowego kultury łużyckiej wyeksponowano w szklanej gablocie pod oknem, natomiast szczegółowe informacje na temat wspomnianego cmentarzyska zawarte są w filmie wyświetlanym nad gablotą.
Okres wpływów rzymskich (I–IV w.) w zbiorach muzeum reprezentowany jest przede wszystkim przez importowane z obszaru imperium rzymskiego pojedyncze naczynia gliniane (dzban i czarkę) oraz skarb monet odkryty przypadkowo w centrum Jeleniej Góry. Niezwykle rzadkim zabytkiem jest gliniana forma służąca do odciskania dekoracji prowincjonalno–rzymskich naczyń typu terra sigillata.
We wczesnym średniowieczu (V–XI w.) na obszarze Sudetów Zachodnich pojawili się pierwsi Słowianie. O ich obecności świadczą liczne artefakty odnalezione w trakcie badań archeologicznych prowadzonych w Jeleniej Górze-Grabarach w latach 2001–2003, gdzie odkryto relikty wczesnosłowiańskiego grodziska, datowanego na wiek IX i połowę wieku X w. Badania archeologiczne z lat 2018–2021 potwierdziły istnienie w tym miejscu grodu i zlokalizowanej u jego podnóża osady słowiańskiej. Na obu wymienionych stanowiskach znaleziono, tak charakterystyczne dla okresu plemiennego, fragmenty ręcznie lepionych garnków, obtaczanych w górnych partiach i zdobionych ornamentem falistej linii rytej.
Na okres późnego średniowiecza (XII–XV w.) przypada powstanie największego ośrodka miejskiego regionu Sudetów Zachodnich – Jeleniej Góry. Według legendy powstanie miasta wiąże się ze wzniesieniem położonym na północny-zachód od centrum miasta, zwanym Wzgórzem Krzywoustego (niem. Hausberg). Tam, w miejscu upolowania wyjątkowo dorodnego jelenia, książę Bolesław Krzywousty w roku 1108 miał wznieść gród, który dał początek obecnej Jeleniej Górze.
Tymczasem badania archeologiczne oraz źródła historyczne rysują zupełnie odmienną wizję okoliczności powstania Jeleniej Góry. Jej lokacja miała prawdopodobnie miejsce w latach 70. lub 80. XIII w. Miasto było lokowane na tzw. surowym korzeniu – czyli w miejscu dotąd niezamieszkałym. Nowy ośrodek, który z początku nie był zbyt duży, zaczął się szybko rozwijać dzięki przywilejom książąt świdnicko-jaworskich – Henryka I i Bolka II Małego. Szczególnie ten drugi władca korzystnie zapisał się w jego dziejach, nadając mu wiele nowych uprawnień i przywilejów. W 1346 r. jeleniogórscy sukiennicy otrzymali przywilej wyrobu, cięcia i sprzedaży sukna. W 1348 r. miasto otrzymało przywilej – prawo mili, w którym książę zatwierdził zwierzchnictwo miasta nad okręgiem administracyjnym, w skład którego wchodziło ok. 70 wsi. W 1355 r. miasto otrzymało uprawnienia górnicze zezwalające na wydobywanie rud żelaza na obszarze jej dystryktu oraz ich przetapianie i sprzedaż. W następnych latach Jelenia Góra otrzymała prawo produkcji słodu piwnego, prawo wagi miejskiej, wyszynku oraz bicia srebrnych i złotych monet. Trzon społeczności miejskiej Jeleniej Góry stanowili w XIV w. kupcy oraz sukiennicy, szewcy, rzeźnicy, tkacze płótna i piekarze.
W wieku XV i XVI, pomimo politycznych zawirowań, miasto nadal prężnie się rozwijało. Stabilna pozycja finansowa pozwoliła mu na wykup okolicznych prywatnych folwarków oraz kilku wsi, a także terenów przed Bramą Wojanowską. W 1433 r. samorząd miejski wykupił jeleniogórski zamek i następnie zlecił jego rozebranie. Powodem takiej decyzji było zagrożenie jakie warownia stanowiła dla miasta, w przypadku zajęcia jej przez obce wojska.
W XVI w. Jelenia Góra stała się trzecim pod względem szacunku podatkowego miastem w księstwie świdnicko-jaworskim, a liczba jej mieszkańców przekraczała 3 tysiące. Była ważnym ośrodkiem handlowym oraz włókienniczym. Produkty wytwarzane przez jeleniogórskich tkaczy i sukienników miejscowi kupcy sprzedawali w Czechach, w Polsce oraz krajach niemieckich.
Niemal w centralnym miejscu sali, w osobnej gablocie, wyeksponowany jest jeden z najcenniejszych średniowiecznych zabytków w zbiorach naszego muzeum – tzw. miecz księcia Bolka. Według legendy miecz ten miał należeć do księcia o imieniu Bolko (Bolesław Krzywousty), który przekazał go władzom miejskim Jeleniej Góry. Od tamtej pory miecz traktowany był jako miejskie insygnium. Przechowywany przez wieki w jeleniogórskim ratuszu był wynoszony i pokazywany publicznie w trakcie ważnych dla miasta uroczystości. Badania pozwoliły uściślić chronologię zabytku na okres od drugiej poł. XIII w. do pierwszej poł. XV w. Nie mógł więc należeć do żyjącego w wieku XII Bolesława Krzywoustego. Mógł on natomiast być własnością któregoś z książąt świdnicko-jaworskich, najprawdopodobniej Bolka II Małego, którego ścisłe związki z Jelenią Górą są powszechnie znane.
Pozostałe artefakty archeologiczne związane ze średniowieczną i wczesnonowożytną Jelenią Górą oraz regionem jeleniogórskim prezentowane są w dużej gablocie po prawej stronie. Na najwyższej półce możemy podziwiać fragmenty kafli piecowych oraz naczynia gliniane zarówno zachowane w całości, jak i we fragmentach, pochodzące z badań studni miejskich. Szczególną uwagę należy zwrócić na unikalny w skali kraju zbiór zdeformowanych naczyń glinianych pochodzących z okresu lokacji miasta – z końca XIII w. Deformacje te wynikały prawdopodobnie z błędu garncarza – złego dobrania składu masy ceramicznej lub złej temperatury wypału. Obok prezentowane są renesansowe kafle piecowe, odkryte w trakcie badań archeologicznych tzw. Pańskiego Domu w Karkonoszach, nieco powyżej Karpacza. Miejsce badań znajduje się w Dolinie Pląsawy, poniżej Polany Karkonoskiej, na wysokości ok. 1000 m n.p.m. Na środkowej półce znajdują się zabytki związane ze średniowiecznym hutnictwem szkła w Karkonoszach i Górach Izerskich – odpady poprodukcyjne, tzw. łezki, fragmenty tygli i donic szklarskich oraz fragmenty wyrobów ze szkła i ceramiki. Obok leży grzebień tkacki i kijanka do prania, a także liczne podkowy, ostrogi i ozdobna brosza do spinania szat, pochodzące z różnych części jeleniogórskiego Starego Miasta. Z kolei dwie srebrne monety (halerz zgorzelecki i trzeciak biskupstwa Ratyzbony) oraz sprzączka i ażurowe okucie pasa, datowane na XV i XVI w., znalezione zostały w trakcie prac archeologicznych w piwnicach jeleniogórskiego ratusza. Wśród zabytków średniowiecznego uzbrojenia, oprócz licznych grotów strzał, grotów bełtów do kuszy i toporów, podziwiać można także wyjątkowy zbiór żelaznych grotów oszczepów oraz ostrogę, odkryte w 1904 r. przez niemieckiego archeologa-amatora F. von Oheimba na zamku Sokolec w Górach Sokolich.
Z badań wieży Bramy Zamkowej pochodzą, datowane na przełom XIV i XV w., zabytki związane ze średniowieczną sztuką obronną: kamienna kula armatnia oraz żelazny uchwyt do mocowania armaty w murze. Innym niezwykle interesującym zabytkiem jest, znajdujący się w centralnej części półki, gliniany relikwiarz z kościoła Św. Jana i Katarzyny w Świerzawie. Obiekt datowany na ok. 1425 r. ma formę walca o wysokości 5 cm i średnicy 3–3,5 cm, z czerwoną woskową pieczęcią odciśniętą na podstawie. Badania rentgenowskie wykazały, że w jego wnętrzu znajdują się fragmenty kości, a pod pieczęcią tkwi ludzki włos. Ekspertyza pieczęci wykazała, że należała ona do biskupa miasta Kulmbach w Bawarii, a wizerunek na pieczęci przedstawia św. Jadwigę.
Na najniższej półce omawianej gabloty podziwiać można elementy najstarszego jeleniogórskiego systemu wodociągowego. Składają się one się z fragmentów drewnianych, wydrążonych wewnątrz rur, łączonych ze sobą za pomocą żelaznych złączek. Badania dendrochronologiczne wykazały, że odkryte w trakcie prac archeologicznych przy ul. 1-go Maja, prezentowane na wystawie fragmenty drewnianego wodociągu, pochodzą z pierwszej poł. XVII w.
Po przeciwległej stronie sali, w osobnej gablocie, możemy podziwiać odnaleziony przypadkowo w 1979 r. w Piechowicach skarb 64 złotych monet z XV, XVI i XVII w. Największa ilość monet pochodzi z Niderlandów (42 dukaty). W zbiorze są także monety hiszpańskie, tureckie i włoskie. Najwcześniejsza moneta to dukat Macieja Korwina (1458–1490) oraz dukat pochodzący z 1497 r. Obie monety wybiła mennica z Hamburga. Najpóźniejsze zaś monety to: dukat z Niderlandów z 1642 roku oraz dukat księcia saskiego Jana Jerzego (1611–1656). Skarb zawiera również monety polskie z mennicy gdańskiej, dukaty Zygmunta III Wazy z 1625 r. oraz dukat Władysława IV z 1638 r.
Aby gościom naszego muzeum przybliżyć pracę archeologów zajmujących się żmudnym badaniem w terenie, wykonano makietę profilu wykopu archeologicznego z warstwami kulturowymi oraz przykładowymi odkryciami dokonanymi przez badaczy. Makieta została wykonana na podstawie rzeczywistego wykopu przy ulicy Jasnej na Starym Mieście w Jeleniej Górze.
Ekspozycję w sali poświęconej archeologii uzupełnia spiżowy dzwon z 1499 r. wykonany przez jeleniogórskiego ludwisarza Mathiasa Halbrittera. Dzwon, wykonany dla kościoła we wsi Dziwiszów w Górach Kaczawskich, pękł i nigdy nie pełnił swojej funkcji. Do zbiorów muzeum trafił na początku XX wieku.
