Etnografia
Sztuka ludowa – obrazy na szkle
Nieznane są okoliczności w jakich większość obrazów trafiła do Muzeum. Możliwe, że trafiły tu w pierwszych latach powojennych, kiedy Muzeum pełniło funkcję składnicy muzealnej. Twórcą kolekcji był prawdopodobnie Erich Wiese, były dyrektor wrocławskiego Schlesisches Museum der bildenden Künste (Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych), który w latach 1933-45 mieszkał w Jeleniej Górze. Jego kolekcja liczyła około 1300 obrazów na szkle. Po wojnie w latach 1974-1980 pozyskano w formie darów, przekazów lub drogą zakupów czterdzieści osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych obrazów.
Obrazy ze zbiorów przedwojennych pochodzą z końca XVIII i z XIX w. Największe centra malarstwa na szkle znajdowały się wówczas na pograniczu czesko-śląskim, w Czechach, Słowacji, Bawarii, Austrii, Polsce i Rumuni. Posiadany przez nas zbiór niemal wszechstronnie prezentuje dolnośląskie malarstwo na szkle. Ponadto w skład kolekcji wchodzi około 100 obrazów ze znanych ośrodków w Europie i kilkadziesiąt z bliżej, do dzisiaj niezidentyfikowanych warsztatów rzemieślniczych.
W latach 1988-1995 i 2008-2009 zakupiono łącznie do zbiorów 147 obrazów od współczesnych twórców ludowych głównie z terenów Podhala, gdzie malarstwo na szkle zostało zaszczepione po 2 wojnie światowej, poprzez organizowane kursy malowania na szkle. W latach 70 XX w. dzięki konkursom i wystawom malarstwo na szkle bardzo się rozwinęło i obecnie przeżywa nowy rozkwit. Współczesne malarstwo na szkle reprezentowane jest przez znanych twórców jak Ewelina Pęksowa, Zofia Fortecka, Władysław Walczak-Baniecki, Zdzisław Walczak, Stanisława Czech-Walczak, Jolanta Pęksa, Jan Fudala, Piotr Piotrowski, Barbara Baniecka- Dziadzio, Agnieszka Górkiewicz, Anna Pitoń-Bachleda, Janina Jarosz, Marta Walczak-Stasiowska, Stanisław Wyrtel, Alicja Liscar.
Rzeźba ludowa, plastyka obrzędowa
Małe zespoły eksponatów tworzą rzeźba ludowa i plastyka obrzędowa. Rzeźba liczy 35 obiektów w tym cztery to prace współczesnych artystów ludowych. Nie zawsze są to dzieła w pełni oryginalne, większość z nich wzorowana jest na rzeźbach kościelnych przekazujących gotowe treści ikonograficzne i plastyczne.
Plastykę obrzędową z przedwojennych zbiorów prezentują przedmioty związane z Bożym Narodzeniem (szopki bożonarodzeniowe) oraz z obyczajowością weselną (figurki mężczyzn niosących niemowlęta, kobiet z dziećmi na rękach, bocianów z niemowlętami na skrzydłach i w dziobie).
Wyjątkowym zabytkiem, jedynym w polskich zbiorach muzealnych, jest szopka piramidowa. Szopka (niem. Weinacht Zepter) została ofiarowana do zbiorów Muzeum w lutym 1900 r. przez C. Steinerta z Wlenia. Pochodziła ona z kościoła ewangelickiego we Wleniu, gdzie w czasie świąt Bożego Narodzenia była wraz z innymi szopkami ustawiana na chórze. Tego typu szopki pojawiły się na Dolnym Śląsku i Łużycach w 2 poł. XVIII w. a swój początek wzięły od świeczników – lichtarzy – ustawianych po kilkanaście na emporach kościołów ewangelickich. Z czasem, zamiast świeczników, w okresie Świąt Bożego Narodzenia, budowano z drewna i tektury ozdobne świeczniki: drzewka – piramidy. Ozdabiane jak drzewko bożonarodzeniowe bądź jak szopkę z zamocowanymi wokół, małymi świeczkami. Najstarsze znane przykłady szopek piramidowych w kształcie drzewka – z okolic Jeleniej Góry, Bolesławca, Złotoryi – pochodzą z ok. 1800 r. Szopka piramidowa znajdująca się w zbiorach naszego muzeum jest typowym przykładem takich świeczników – drzewek.
Zakupione po 1975 r. to przede wszystkim przedmioty związane z obrzędowością wielkanocną jak: pisanki, palmy wielkanocne.
Sztukę ludową uzupełnia zebrana przed wojną niewielka liczba wycinanek, wykonanych z czarnego papieru, artysty Augusta Eckerta, pochodzącego ze wsi Cunnersdorf (dzisiaj w granicach Jeleniej Góry), zmarłego w 1868r. Przedstawiają one sceny z życia na wsi, także sylwetowe portrety i różnego rodzaju mityczne stwory.
Rzemiosła wiejskie i małomiasteczkowe
Tkactwo
Ważną część zbiorów etnograficznych stanowią zabytki związane z obróbką włókna i tkactwem. Są to warsztaty tkackie, kołowrotki, międlice, nicielnice, przęślice, motowidła, szczotki do lnu, klocki do drukowania płócien, łokcie. Stanowią one cenny materiał źródłowy do znajomości technik obróbki włóknai tkactwa na Dolnym Śląsku. W latach 1959-1990 powiększono zbiór o kolejne obiekty związane z tkactwem (kołowrotki przęślice, szczotki do czesania lnu, warsztaty tkackie). Są to już rzadko spotykane w terenie obiekty, które należy uchronić przed zniszczeniem. W roku 1993 powiększono zbiór o ciekawe eksponaty tkackie pochodzące z Bukowiny Rumuńskiej (kołowrotki, przęślice łopatkowe i międlice) przywiezione w nasze okolice przez repatriantów po 1945r.
Strój ludowy
Wartościowa i liczebnie bogata jest kolekcja dolnośląskich czepców kobiecych i innych elementów ludowego stroju kobiecego i męskiego, takich jak: katanki, chusty, zapaski, skarpety, buty, spodnie, kamizelki i kabatki męskie. Znaczna część wymienionych obiektów pochodzi z 1 poł. XIX w. Ze względu na „wiek obiektów”- kruchość materiałów z jakich zostały wykonane (jedwab, aksamit, len, sukno, skóra, koronka), stan zachowania a także wrażliwość na światło i wilgoć eksponaty prezentowane są sporadycznie i krótko. W latach 1975-1995 udało się nabyć do zbiorów trzy dziewiętnastowieczne kobiece czepce dolnośląskie i jeden męski cylinder. W 1993 r. dział powiększył swoje zbiory strojów 26 obiektami pochodzącymi z okolic Hrubieszowa, z byłego województwa stanisławowskiego i Bukowiny Rumuńskiej. Do ciekawszych należy pełny komplet stroju kobiecego z Bukowiny Rumuńskiej, 8 koszul z płótna bogato haftowanych z okolic Hrubieszowa, 2 koszule kobiece z byłego woj. stanisławowskiego.
Meblarstwo ludowe
Najstarsze zachowane meble pochodzą ze zbiorów przedwojennych i prezentują meblarstwo z końca XVIII w. Większa część kolekcji została pozyskana do zbiorów w latach 1958-1990 i są to meble z końca XVIII i XIX w. Są wśród nich szafy i skrzynie, kufry, kołyski, stoły, kredensy, łyżniki, ławeczki i zydle. Prawie wszystkie wymienione zabytki prezentują meblarstwo ludowe z południowo-zachodniego obszaru Dolnego Śląska poza dwiema skrzyniami, z których jedna pochodzi prawdopodobnie z Hernhutt na Łużycach,druga z Niemiec (Turyngia).
Formy piernikarskie
Zwartą kolekcję tworzy grupa 59 klocków piernikarskich z XVIII i XIX w. Zróżnicowane są one zarówno pod względem wielkości jak i tematyki oraz biegłości warsztatowej. Największą grupę tworzą klocki pojedyncze jedno i dwustronne o prostokątnym kształcie. Nieliczne są kwadratowe i koliste. Wyróżniają się klocki składające się z dwóch części, przeznaczone do wyrobu pełno plastycznych figur piernikowych. 50 klocki z tej kolekcji pochodzą ze zbiorów przedwojennych, 9 zostało zakupionych od kolekcjonera.
Kowalstwo Stosunkowo nielicznie reprezentowane są w zbiorach wyroby rzemiosła kowalskiego. Są wśród nich wykładki zamkowe, zamki, okucia wozów i dyszli, kraty, kowadła. Zdecydowana ich część została zakupiona do zbiorów w latach 1959-1966.
Rolnictwo
Zbiory etnograficzne wzbogaca niewielka grupa narzędzi rolniczych i innych wytworów kultury materialnej związanych między innymi z pasterstwem, hodowlą i transportem. Z narzędzi rolniczych na uwagę zasługują pługi drewniane z drewnianymi odkładnicami, radła rylcowe i płozowo-czworoboczne z odkładnicami i z dwiema rękojeściami, brony. Z hodowlą związane są różnego rodzaju jarzma. W zbiorach znajdują się również karple, strzemiona, słomiane ule i wóz.
Sprzęty gospodarstwa domowego
Dość licznie prezentowana jest w zbiorach grupa drobnych sprzętów składających się na wyposażenie wiejskich gospodarstw. Są wśród nich obiekty pochodzące ze zbiorów przedwojennych jak i nabyte w latach powojennych do muzeum. Składają się na nie różnego rodzaju naczynia z klepek (dzieże, maselnice, cebrzyki, wiadra), formy do masła, prasy do sera, kosze, maglownice, pralki, tary, urządzenia służące do oświetlania wnętrz (lampki olejne, świeczniki, stojaki, na łuczywo, świeczniki nożycowe), zegary.
Instrumenty muzyczne
Z pasterstwem związane są trombity pasterskie – instrumenty muzyczne zbudowane z cienkich deszczułek, dzwonki umocowane na drewnianych łękach; Wyjątkowym obiektem w zbiorach etnograficznych jest tromba marina, instrument smyczkowy z połowy XIX wieku. Tego typu instrumenty muzyczne były powszechnie używane w Karkonoszach jeszcze do połowy XIX wieku. W zbiorach jeleniogórskiego muzeum tromba marina zarejestrowana została w 1892 r.
Laboranci
Na osobną wzmiankę zasługuje zespół 92 obiektów związanych z laborantami. Laboranci-zielarze działali w Karpaczu i okolicy od 1. poł. XVIII w. Lata 1730-1780 były okresem największego rozkwitu ich działalności. Pod koniec XVIII w. ilość specyfików wyrabianych przez laborantów została wydatnie ograniczona. W 1843 r. edykt królewski w Prusach zakazał praktyk homeopatycznych jak również przyjmowania uczniów do nauki zawodu laboranta.
Zredukowano również liczbę wytwarzanych specyfików do 21. Ostatni laborant z Karpacza zmarł w 1884 r. i wraz z jego śmiercią zakończyła się historia laborantów z Karpacza i okolicy. Część obiektów związanych z laborantami w naszym muzeum pochodzi z przedwojennych zbiorów – krótką wzmiankę o nich umieszcza pierwszy przewodnik po zbiorach z 1914 r. Pozostałe trafiły do muzeum w 1958 r. z muzeum w Karpaczu gdzie od 1936 r. znajdowała się zrekonstruowana pracownia laborancka. W naszych zbiorach posiadamy pudełka na rozmaite maści, suszone zioła i inne gotowe leki, butle, koszyki, spis leków, kopię koncesji laboranckiej, portret ostatniego laboranta.
